امشاسپندان

امشاسپندان Amshaspandan در یک تعریف مختصر، گروهی از باشندگان مینوی هستند. باشندگان مینوی ، باشندگانی هستند که در ذهن و فکر اهوره مزدا وجود دارند و هنوز به دنیای گیتیگ پا نگذاشته اند.

در اوستا “اهوره مزدا” خدای یگانه است و ” سپنت مینیو” Spenta mainioo , ” و انگره مینیو” Angara mainioo نخستین آفریده های او هستند. سپنت مینیو یا سپند مینو بعنوان مینوی ورجاوند همواره با انگره مینیو یا انگر مینو و مینوی ستیهنده و دشمن در تقابل هستند.

جهان بینی زرتشت در اوستا بر ناسازگاری این دومینو استوارست و نبرد این دو مینو درونمایۀ آفرینش است. در این کشمکش گران ، همۀ آفریدگان نیک، پشتیبان سپند مینویند و اورا در برابر انگره مینو تا پیروزی واپسین یاری می کنند.

ما در گاهان از امشاسپندان بعنوان فروزه های تجسم یافته اثری نمی بینیم. ولی در اوستای نو با گروهی از باشندگان روبرو میشویم به نام امشاسپندان. بر این اساس ما شش امشاسپند داریم که با خود اهوره مزدا امشاسپندان هفتگانه یا هفت رخ را شامل میشود. شش امشاسپند عبارتند از:

۱-اَرتَه وَهیشتَه

۲- وَهومَنَه

۳- خشَتَرَه وَیریَه

۴- سپِنتَ آرمَیتی

۵-هَوروَتات

۶-اَمِرِِه تاتَ

نام این امشاسپندان امروز نام ماههای خورشیدی است که به ترتیب آنها را با عنوانهای:

اردیبهشت ، بهمن، شهریور،اسفند،خرداد و مرداد می شناسیم. هر کدام ازاین امشاسپندان موکل یا نگهبان چیزی در روی زمینند. و میتوان آنها را با ایزدان و ایزد بانوان فرهنگهای دیگر یکی دانست.

ارته وهیشته یا اردیبهشت به معنی بهترین راستی، نظم و قانون است. این امشاسپند نگهبان آتش و نماد اخلاق و تفکر است.

وهومنه یا بهمن به معنی اندیشۀ نیک است. این امشاسپند نگهبان حیوان و نماد خرد اهورایی است.

خشتره ویریه یا شهریور به معنی شهریاری نیک است و این امشاسپند نگهبان فلزات و نماد شهریاری مطلوب و مورد آرزو و نماد سیطرۀ اهورا مزداست.

سپنت آرمئیتی یا سپندارمذ یا اسفند به معنی پاکی مقدس است و این امشاسپند نگهبان زمین و نماد اخلاص و فروتنی است.

هورتات به معنی کمال و امره تات به معنی نامیراست. این دو امشاسپند همواره باهمند و موکل آب و گیاه هستند.

از این شش امشاسپند سه تای آخریی ؛ سپنت آرمئیتی،هورتات و امرتات – به ترتیب اسفند، خرداد و مرداد هر سه بانو یا به تعبیری ایزد بانو هستند و سه تای دیگر ارته وهیشته، وهومنه و خشتره ویریه- به ترتیب اردیبهشت، بهمن و شهریور هرسه مرد و درواقع ایزد هستند. این شش امشاسپند رأی میدهند که اهوره مزدا هم امشاسپند باشد پس شش امشاسپند باضافۀ خود اهوره مزدا هفت امشاسپند را تشکیل میدهند.

جالبست بدانیم سه ایزد بانو نگهبان آب گیاه وزمین اند که با زندگی، زایایی و بیمرگی در ارتباط است و این را میتوان به جامعۀ زن سالار آن زمان مربوط دانست. و سه ایزد دیگرکه مرد تلقی میشوند نگهبان آتش، حیوان و فلز هستند که نمادهایی ازنرینگی را با خود دارند.

نمونه ای از حضور امشاسپندان در شاهنامه

نمونه ای از حضور امشاسپندان را در شاهنامه در داستان بیژن و منیژه داریم. وقتی بیژن به فریب گرگین به دست افراسیاب زندانی می شود، کیخسرو برای رهانیدن بیژن از بند از رستم کمک می خواهد. نامه ای به رستم می نویسد و او را فرا می خواند. رستم به پیشگاه شاه می آید و چنین می گوید:

برآورد سر، آفرین کرد و گفت:

“مبادا جز از نام نیکت جفت!

که هرمز دهادت به دین پایگاه!

وَ بهمن نگهبان فرخ کلاه!

همه ساله اردیبهشت هژیر

نگهبان شده بر هَش و رای و ویر!

وَ شهریورت باد پیروزگر

به نام بزرگی و فر و هنر!

سپندارمذ پاسبان تو باد!

خرد جایِ روشن روان تو باد!

زخرداد باش از بر بوم شاد!

تن چارپایانت مرداد باد!

دَی و اورمَردت خجسته بَواد

درِ هر بدی بر بسته بَواد!

شاهنامه جلال خالقی مطلق ج ۲