گاهنبار چیست؟

گاهنبار چیست؟ گاهنبار جشن های موسمی بودند. ایرانیان باستان باورداشتند یزدان، تمام هستی را در طول یک سال آفرید. پس هرسال را به ۶ بخش دوماهه تقسیم کردند. در پایان هر دوماه جشنی برگزار می کردند که آن را گاهنبار یا گاهانبار می گفتند. آنها باور داشتند هر گاهنبار مخصوص آفرینش یکی از آفریده ها از آسمان تا زمین و آب و گیاه و جانور و سرانجام انسان است. برای همین گاهنبارها روزهای آفرینش ایزدی بود ومردمان در این روز آیین های سپاسگزاری برگزار می کردند. این سپاسگزاریها به اینصورت بود که هرکس باید به اندازه ی توانایی نیازمندان را دستگیری می کرد. درِ خانه ی توانگران در این روزها به روی بینوایان باز بود. آنها به پیروی از نیاکان خود در این روزها اَشَوی داد (خیرات) می کردند. به این ترتیب آنها بخشش ایزدی را با دَهِش و رادی پاسخ می دادند.

در دوران باستان سال، با انقلاب تابستانی یا صیفی آغاز می شد و با گذراندن انقلاب زمستانی یا شتوی به پایان می رسید. یا برعکس. کریستنسن می گوید: سال اوستایی قدیم که سال روستایی با ۶ گاهنبار یا جشن موسمی ست هنوز در گاهشماری پارسیان (زرتشتیان) رعایت می شود.

این تعریف از سال، مربوط به جامعه ی کشاورز محور بود. به این معنی که فعالیت های کشاورزی مانند هنگام فراوانی شیر دام و شیره ی گیاهان، به دست آمدن عسل، هنگام دروی خرمن، هنگام جفت گیری دام ها، هنگام پناه بردن به خانه ها(در زمستان) و سرانجام هنگام قربانی کردن برای خدایان و برگزاری آیین های مذهبی مربوط به روان درگذشتگان مبنای شمارش زمان بود.

تقی زاده در کتاب گاهشماری در ایران باستان می نویسد: سال، وقتی، به شش قسمت نامساوی تقسیم می شد. این قسمت ها به اوستایی یایرِیَ یعنی سنوی (فصول سنوی) یا رَتوُ Ratavo به معنی قسمتی از زمان نامیده می شدند. گاهی آنها را یایرِیَ رَتوُ می گفتند که در فارسی جدید آن را «گاه» می نامیم. گاه در پهلوی «گاس» گفته می شد. چنانکه اکنون نیز در برخی مناطق روستایی گاس به معنی گاهی بکار می رود.

باری، گاهنبارها به گونه ای شش فصل سال شمسی بودند. در آخر هر فصل یا گاه، جشنی پنج روزه برگزار می شد. این جشن ها را در پهلوی گاسانبار و در فارسی به گاهنبار می خواندند.

ابرانیان باستان باور داشتند آفریدگار جهان را در طول یک سال و در شش گاهنبار آفرید. بنا به باور آنها هر کدام از گاهنبارها مربوط به آفرینش یکی از آفریدگان بود. این در حالیست که اسرائیلیان چنانکه که در سِفر پیدایش در باب اول و دوم آمده؛ باور دارند یهوَ آسمان، زمین، روشنایی، آب، گیاه، خورشید و ماه و ستارگان، جانور و انسان را در شش روز(نه شش گاه یا شش فصل) آفرید. آنها می گویند یهو روز هفتم از کار آفرینش بیاسود. در فرهنگ آنندراج هم به آفرینش جهان در شش روز اشاره شده است:

ایزد تعالی هر دو گیتی را به شش روز آفرید و زردشت گفته که ایزد تعالی به هر باری گونه آفرید: چون آسمان و زمین و گیاه و جانوران و مردم، و اولِ هر یک از این بارها پنج روز است نام شان گاهنبار و کهنبار و گهنبد و گهبار وگاهبار و اول هرگاه نامی دارد و به تعظیم اول هرگاه پنج روز فارسیان عیش میکرده اند…

آنندراج

این در حالیست که در آغاز فصل ۲۵ بندهش آمده که اهورامزدا جهان را در طول شش گاه و در یک سال آفرید نه در شش روز:

آفرینش جهان از من (اهورامزدا) در سیصد و شصت و پنج روز که شش گهنبار سال باشد انجام گرفت.

بندهش، فصل ۲۵

در داراب هرمزدیار هم آمده است:

خداوند آفرینش این جهان را در شش هنگام به انجام رسانید. پس مردمان راست که در این هنگام ها گاهنبار کنند و آفرین گویند ومیزدها (اطعام و انفاق) سازند خدای را ستایش کنند و سپاس به جای آورند…

داراب هرمزدیار

گاهنبار یعنی چه؟

گاهنبار، گهنبار یا گاهنامه واژه ای به نسبت، نو است. در پهلوی این واژه را گاسانبار می گویند. گاسان از واژه ی گاس به معنی گاه و هنگام است. در اوستا آن را به شکل گاتو داریم. درباره ی اینکه گاهنبار چیست؟ در لغتنامه دهخدا آمده: کلمه ی گاهنبار باید از کلمه ی اوستایی «یائیریه» باشد”. یائیریه به معنی فصلی، سالی در اصل صفت است و از واژه «یار» به معنی سال آمده است. در اوستا یائیریه بیشتر به جای گاهنبار آمده است و پس از آن بی درنگ از شش گاهنبار نام برده شده است ( در یسنا و در ویسپرد).

جشن های گاهنبارها

پس از دانستن اینکه گاهنبار چیست؟ ببینیم جشن های گاهنباران به چه شکلی برگزار می شده است. در متون پهلوی از جشن های گاهنباران بسیار یاد شده است. در این متون به برگزاری آیین های ویژه ی این جشن ها که در واقع آیین های دینی بوده است؛ بسیار تأکید شده است. بر اساس این متون برگزاری این آیین ها ثواب بسیار دارد و ترک آنها گناه بزرگ شمرده شده است. در سنت مزدیسنان این جشن ها را به جمشید نسبت داده اند. نزد زرتشتیان ایران وهند جشنهای گاهنباران فرصتی برای نیایش، کمک به نیازمندان و… است. کسانی که خود توانگر نیستند و نمی توانند به دیگران کمک کنند در این جشن ها باید به کسانی که توانگرند و مراسمی برگزار می کنند کمک کنند. در بندهش آمده است:” اگر کسی در سال یکبار به گهنبار نرود یک ثلث از ثوابهایی که کرده بکاهد و یک ثلث به گناهانش بیفزاید.”

نام گاهنبارها

پس از اینکه دانستیم گاهنبار چیست و چرا گاهنباران برگزار می شود، بد نیست نام گاهنباران را بدانیم. در لغتنامه دهخدا آمده است:”گاهنبار یا گاه بار ۶ روزیست که ایزد جهان را آفرید”. همانجا در ادامه، زیر واژه ی گاهنبار آمده:”مجوس در کتاب زند از زرتشت نقل می کند که حق سبحانه و تعالی عالم را در ششگاه آفرید و اول هر گاهی نامی دارد و در اول هر گاهی جشنی سازند…:. به نظر می رسد یک دوگانگی در لغتنامه پیش آمده و آن اینکه ششگاه به معنی شش روز نیست بلکه شش بخش یک سال است. و باور بر این بود که یزدان جهان را در طول یکسال که به ۶ بخش دو ماهه تقسیم می کردند آفریده است. آنها پایان هر دو ماه جشنی برگزار می کردند که آن را گاهنبار می خواندند.

نام این گاهنبارها به این ترتیب است:

میدیوزرم: در این گاهنبار در ۴۵ روز آسمان آفریده شد.
میذیوشم: در این گاهنبار در ۵۵ روز آب آفریده شد.
پیتیش شم: در این گاهنبار در۵۵ روز زمین آفریده شد.
ا یا ثر م: در این گاهنبار در ۲۵ روز گیاهان آفریده شدند.
میذیارم: در این گاهنبار دز ۷۵ روز جانوران آفریده شدند.
همسپتمذم: در این گاهنبار در ۸۰ روز انسان آفریده شد.

زمانی سال به دو نیمه ی نامساوی تابستان و زمستان تقسیم می شد. گاهنبار میذیوی شم درست در نیمه ی تابستان بزرگ بود. این تابستان ۷ ماه طول می کشید. گاهنبار همسپتمذم در آخر زمستان بود. زمستان ۵ ماه طول می کشید. این سال که به دو نیمه ۷ ماهه و ۵ ماهه تقسیم می شد ثابت نبود. برای همین بعدها با کبیسه کردن سال، آن را ثابت کردند. به این ترتیب با محاسبات دقیق نجومی از گردش سال ناقص جلوگیری کردند. بنابراین دوره ی زمانی ۶ گاهنبار ۳۶۵ روز می شد.

گاهنبار میدیوزرم

واژه ی مَیذیوی زَرِمَی یا همان میدیوزرم نام گاهنبار نخست است. این گاهنبار ۴۵ روز پس از اعتدال بهاری برگزار می شد. این زمان به تاریخ امروز از ۱۱ تا ۱۵ اردیبهشت است. مَیذیو به معنی میانه و زَرِمی در اوستایی به معنی بهار یا صفت بهار بوده است. بنابر این میدیوزرم به معنی میانه بهار است. در ویسپرد (کرده ۱،فقره ۲) میدیوزرم با صفت شیر دهنده آمده است. یعنی هنگامی که گیاهها شیره می گیرند.

این جشنی ست که در نیمه ی زرمیه یا بهار، و هنگامیکه زمین سبز و خرم میشد؛ برگزار می شده است. در بند ۳ از یشت هفتم اوستا پَیتَیَ زَرِمیم به معنی «آن وقت که گیاهها از زمین می رویند» آمده است و این معنی را تأیید می کند.

در لغتنامه در باره این گاهنبار می خوانیم:

گاهنبار اول میدیوزرم نام دارد و آن خورروز باشد که روز پانزدهم اردیبهشت ماه قدیم است. گویند که یزدان از این روز تا چهل روز آفرینش آسمانها را به اتمام رساند.

لغتنامه دهخدا

گاهنبارمیدیوزرم چهل روز پس از روز اورمزد، از ماه فروردین شمسی (جلالی) برگزار می شد. این جشن برای این بود که می انگاشتند اهورامزدا در این ۴۰ روز آفرینش آسمانها را به پایان رسانده است. پس ۵ روز به جشن و شادی می پرداختند. گاهنبار میدیوزرم از خورروز در اردیبهشت ماه تا روز دی بمهر همین ماه یعنی از ۱۱ تا ۱۵ اردیبهشت ماه، به مدت ۵ روز برگزار می شد. بنابراین گفته می شود میدیوزرم روز ۴۵ از اعتدال بهاریست. چرا که روز چهلم جشن آغاز و روز ۴۵ به پایان می رسید.

گاهنبار میذیوشم

میدیوشم یا میذیوشم به معنی میان تابستان است. در ویسپرد میدیوشم به هنگامی که علوفه درو می شود معنی شده است. گفته می شود گاهنبار مَیذیوی شِمَ ۱۱ روز پس از انقلاب تابستانی بوده است. یعنی یازدهم برج سرطان. در بندهش هم آشکارا به آن اشاره شده است. در این کتاب (بندهش) آمده: “از مَیذیایری تا مَیذیوی شِمَ روزها بلندتر و شبها کوتاهتر می شود. و برعکس از مَیذِیوی شِمَ تا مَیذیایرِی شبها بلندتر و روزها کوتاه تر می شود”. که نشان می دهد این گاهنبار در میانه ی تابستان بوده است. غیر از این خود واژه میذیوشم نیز به معنی وسط تابستان است.

بنابر لغتنامه دهخدا، گاهنبار میذیوشم (میدیوسمه یا میدیوسهم) در خورروز(روز خورشید) یعنی روز یازدهم از ماه تیر شمسی (جلالی) تا روز دی بمهر یعنی روز پانزدهم همین ماه برگزار می شد. باور بر این بود که یزدان در ۵۵ روز آفرینش آب را به پایان رساند. پس گاهنبار دوم در پنجاه وپنجمین روز پس از گاهنبار نخست آغاز می شد و تا ۵ روز ادامه داشت.

گاهنبار پیتیش شم

گاهنبار سوم پیتیش شم یا پیتی سهیم بود. پیتیش شم به معنی دانه آور است. منظور زمانی است که گندم رسیده و خرمن به دست می آید. در ویسپرد هم پیتیش شم هنگامی از سال است که گندم یا خرمن به دست می آید. زمان آن از آشتادروز یعنی از ۲۶ تا سی ام شهریور ماه بود. در این فاصله یزدان آفرینش زمین را در ۷۵ روز پس از گاهنبار دوم به پایان رساند. این گاهنبار را فیتوشهم نیز می گویند.

گاهنبار ایاثرم

گاهنبار چهارم ایاثرم (ایاتهریم یا اتیرم گاه) است. ایاثرم به معنی برگشت است. منظور هنگامی است که چوپان با گله ی خود پیش از رسیدن زمستان از چراگاه تابستانی به خانه بر می گردد. در ویسپرد هم ایاثرم به همین معنی آمده است. این گاهنبار نیز در آشتاد روز یعنی روز ۲۶ تا انیران روز یعنی سی ام ماه مهر برگزار می شد. این گاهنبار سی روز پس از گاهنبار سوم و به مناسبت آفرینش گیاهان و درختان و رستنی ها بر گزار می شد.

گاهنبار میذیارم

گاهنبار میذیارم ( میدیاریم یا میدیوآرامگاه) گاهنبار پنجم است. میذیارم یا میدیارم یعنی میانه ی سال. در ویسپرد میدیارم وقت جفت گیری گوسفندان است که با صفت سرد آمده است. این گاهنبار در مهر روز یا روز ۱۶ تا بهرام روز یعنی بیستم ماه دی برگزار می شد. این گاهنبار به این مناسبت برگزار می شد که یزدان در ۸۰ روز پس از گاهنبار چهارم آفرینش ۲۸۲ گونه جانوران از چرنده و پرنده را به پایان رساند. از این میان ۱۷۲ گونه چرنده و ۱۱۰ گونه پرنده آفریده شد.

گاهنبار همیسپتمذم

ششمین گاهنبار یا آخرین گاهنبار سال گاهنبار همسپتمذم یا همسپتمهدیم است. معنی همیپتمذم آشکار نیست. در ویسپرد همسپتمدم با صفتی که گویای برگزاری آیین های دینی است آمده است. در باره ی زمان آن در لغتنامه دهخدا آمده است:” وآن اهنود روز است که روز اول خمسه مسترقه ی قدیم باشد”. این جشن از روز نخست اندرگاه (خمسه مسترقه) یعنی از اهنودگاه تا وهیشتواشت گاه برگزار می شد.

گفته می شود یزدان از این روز تا ۷۵ روز انسان را آفرید. بنابر آنچه در لغتنامه آمده است این جشن با روانهای درگذشتگان پیوند دارد. و هنگامی است که گفته می شود روان های درگذشتگان برای سرکشی به بازماندگان خود فرود می آیند.

در اوستا فرَوَشی یکی از ارواح انسانی ست. فروردین هم از همین واژه آمده است. فروردین ماهی ست که نزدیک به هنگام فروآمدن فروهرهاست. در فروردین یشت در باره همسپتمذم آمده است:

فروهرهای نیک توانای مقدسین را می ستاییم که در هنگام همسپتمدم از آرامگاههای خود بیرون شتابند در مدت ده شب پی درپی در این جا برای آگاهی یافتن بسر برند.

فروردین یشت،۴۹

زمان دقیق برگزاری جشن های گاهنبار

با دانستن اینکه گاهنبار چیست؟ و به چه شکلی برگزار می شود؛ لازم است زمان دقیق برگزاری این جشن های شش گانه را بدانیم. درباره ی اینکه جشن های گاهنباران دقیقا چه روزهایی برگزار می شده اختلاف نظر هست. شاید این اختلاف نظرها مربوط به تغییر و تحول تقویم و گاهشماری در دوران های مختلف باشد. برخی زمان دقیق این جشن ها را این گونه می دانند:

• گاه اول ۲۶ اردیبهشت ماه قدیم
• گاه دوم ۲۶ تیرماه
• گاه سوم ۱۶ شهریورماه
• گاه چهارم ۱۵ مهرماه
• گاه پنجم ۱۱ دی ماه
• گاه ششم ۳۱ اسفندماه

برخی می گویند:

• اول گاه نخست ۱۱ دی ماه قدیم
• اول گاه دوم ۱۱ اسفندماه
• اول گاه سوم ۲۶ اردیبهشت
• اول گاه چهارم ۲۶ خردادماه
• اول گاه پنجم ۱۶ شهریور ماه
• اول گاه ششم ۳۱ آبان ماه

در لغتنامه دهخدا آمده است:

• گاه اول در چهل و پنجمین روز سال
• گاه دوم در صد و پنجمین روز سال
• گاه سوم در صد و هشتاومین روز سال
• گاه چهارم در دویست و دهمین روز سال
• گاه پنجم در دویست و نودمین روز سال
• گاه ششم در سیصد و شصت و پنجمین روز سال

در اوستا آمده است:

• میدیوزرم، در اردیبهشت ماه، دی بمهر روز (روز ۱۵)؛ از آغاز سال تا این جشن ۴۵ روزست.
• میدیوشم، در تیرماه، دی بمهر روز (روز ۱۵)؛ از نخستین گهنبار تا این جشن ۶۰ روزست.
• پیته شهیم، در شهریورماه، انیران روز (روز ۳۰ ماه)؛ از دومین گهنبار تا این جشن ۷۵ روزست.
• ایاسرم (ایاثرم)، در مهرماه، انیران روز (روز ۳۰)؛ از سومین گهنبار تا این جشن سی روز است.
• میدیارم، در دی ماه، بهرام روز (روز ۲۰ ماه)؛ از چهارمین گهنبار تا این جشن ۸۰ روزست.
• همسپتمذم، در آخرین روز اندرگاه (خمسه مسترقه)، در وهیشتواشت روز (آخرین روز سال)؛ از پنجمین گهنبار تا این جشن ۷۵ روزست.

چنانکه پیداست فاصله این جشن های شش گانه یا گاهنبارها از هم نامساویست. یعنی سال به ۶ بخش نامساوی تقسیم می شده است. هر کدام از این جشن ها پنج روز طول می کشید که آخرین روز مهم ترین روز آن بود. چهار روز کارهای مقدماتی جشن انجام می شد و جشن اصلی روز پنجم بود.

صاحب آنندراج می نویسد:”… از قراری که در کتاب ژند فارسان مرقوم است؛ گاه گاهنبار اول نام میدیوزرم است…”. در ادامه این توضیح می گوید:

زمان گاهنبار میدیوزرم از روز خیر ایزد و اردی اردیبهشت ماه تا روز دی بمهرِ ماهِ فروردین است. یعنی این جشن از روز چهلم پس از اورمزدِروزِ(روز اول) فروردین ماه تا روز چهل و پنجم – به مدت ۵ روز- برگزار می شده است. [از ۱۱-۱۵ اردیبهشت]

گاهنبار دوم میدیوشم روز خورشیدروز تا روز دی بمهر از تیرماه شمسی – به مدت پنج روز- است. این جشن ۶۰ تا ۶۵ روز پس از گاهنبار اول برگزار می شده است. [از ۱۱-۱۵ تیر]

گاهنبار سوم پیتیش شم ۷۵ روز پس از گاهنبار دوم برگزار می شده است. یعنی روز استاد (اشتاد) تا روز انیران از شهریور ماه شمسی به مدت ۵ روز. [۲۶-۳۰ شهریور]

گاهنبار چهارم ایاثرم سی روز پس از گاهنبار سوم و در روز استاد (اشتاد) تا روز انیران از مهرماه شمسی به مدت پنج روز برگزار می شده است. [۲۶-۳۰ مهر]

گاهنبار پنجم میذیارم ۸۰ روز پس از گاهنبار چهارم بوده است. یعنی روز مهر تا بهرام روز از دی ماه شمسی و به مدت پنج روز. [۱۶-۲۰ دی]

گاهنبار ششم همسپتمذم ۷۵ روز پس از گاهنبار پنجم در خمسه مسترقه بوده است. این جشن از اهنودگاه تا وهیشواشت گاه برگزار می شده است.

بنابراین درباره ی زمان دقیق برگزاری جشن های گاهنبار آنچه در آنندراج، لغتنامه و اوستاست یکسان می نماید.

منبع:

• گاهشماری ایران باستان، حسن تقی زاده
• فرهنگ ایران باستان، پورداود
• لغتنامه دهخدا
• فرهنگ آنندراج