جشن آبانگان

ایرانیان باستان هرسال دوازده جشن برگزار می کردند. این جشن ها با برابر شدن نام روز و ماه برپا می شد. نام های دوازده گانه ماههای سال با نام دوازده روز از روزهای هر ماه مشترکند. برای نمونه فروردین نخستین ماه سالست و روز نوزدهم هر ماه نیز فروردین نامیده می شد. یا اردیبهشت نام دومین ماه سالست و سومین روز هر ماه نیز اردیبهشت نامیده می شد. به این شیوه هرگاه نام روز و ماه موافق می شد آن روز را جشن می گرفتند. نوروز آغاز این جشن های دوازده گانه بود که در روزگار ساسانیان و پیش از آن با آیین های ویژه ای برگزار می شد. افسوس که پس از سقوط ساسانیان و دیگرگون شدن ایران، بسیاری از این جشن ها چنان فراموش شدند که حتی در منابع نیز جز یکی دو سطر از آنها باقی نیست. از این رهگذر باید گفت یکی از این جشن های باستانی آبانگان است که روز دهم آبانماه برگزار می شده است.

موبد “رستم رشید خرسند” در کتاب “خرده اوستا” نام این جشنها را اینگونه می آورد:

• فَروَردیان: روز نوزدهم ماه نخست
• اَردی بهشت گان: روز سوم از ماه دوم
• خوردادگان: روز ششم از ماه سوم
• تیرگان/تیریان: روز سیزدهم از ماه چهارم
• اَمُردادگان: روز هفتم ماه پنجم
• شهریورگان: روزچهارم ماه ششم
• مهرگان: روز شانزدهم ماه هفتم
• آباگان/آبانگان: روز دهم از ماه هشتم که آواگان و آوانگان نیز نامیده می شود
• آدُرگان/آذرگان: روز نهم ماه نهم
• دَیگان: روز هشتم و پانزدهم و بیست و سوم ماه دهم
• بهمن گان: روز دوم ماه یازدهم
• اسپندارمدگان: روز پنجم ماه دوازدهم ( این جشن را جشن برزیگران هم می نامند)

“عمرخیام نیشابوری” در کتاب “نوروزنامه” در باره نامهای دوازده ماه سال توضیحاتی دارد، در این کتاب در باره آبان آمده است:

بدین جهت این ماه را آبان نام نهاده اند که مردم در این ماه به بزرگداشت آب پردازند. آب به جهت باران و بارش هایی که اتفاق افتد، زیادتی گیرند و مردم جهت کشت پاییزه این آب را میان خود سهم کنند. در این ماه آفتاب در برج عقرب باشد.

آبان

آبان در اوستا ap، در سانسکریت apa، در فرس هخامنشی api و در پهلوی آپ و در فارسی آب است؛ و در بسیاری لهجه های کنونی ایران «آو» نیز می گویند. استاد پورداوود می نویسد: در اوستا حدود چهل بار آب به معنی فرشته پاسبان آب گرفته شده و در همه جا صیغه جمع آورده شده است. نام هشتمین ماه که آبان است نیز به صیغه جمع به جا مانده، یعنی پاسبانی این ماه به ایزد «آب ها» سپرده شده است. در واقع باید به یاد داشت «آن» در این واژه مانند «آن» در واژه های «زرتشت سپنتمان»، «اردشیر بابکان» و مزدک بامدادان» علامت نسبت نیست و علامت جمع است. البته این نشانه جمع امروز کاربرد خود را ازدست داده و با اینکه آبان جمع آب است امروزه مفرد تلقی می شود.

در لغت نامه دهخدا زیر واژه آبان آمده است: “نام فرشته موکل بر آب و تدبیر امور و مصالحی که در ماه آبان و روز آبان واقع شود. ماه هشتم از سال شمسی مطابق برج عقرب و تشرین اول یعنی ماه دوم خزان میان مهر و آذر و آنرا آبانماه و آبان نیز گویند”. در واژه نامه بندهشن آبان یکی از امشاسپندان معرفی شده و «آبان فره» به معنی دارنده آبها و لقب ناهید دانسته شده است. بنابراین، آبان با ناهید با آب و نیلوفر که نشانه و رمز آفرینش و دنیای معنوی اند پیوندی روشن دارد.

جشن آبانگان

این جشن، از جشن های دوازده گانه سال است که روز دهم از هشتمین ماه سال برگزار می شده است. آبانگان، منسوب به یکی از بزرگترین ایزدان مورد ستایش ایرانیان باستان، یعنی ایزد آناهیتا /اَناهیتا (Anahita) است. ایزدآناهیتا سرپرست آبهای روان و ایستا و دریاها و رودها و چشمه سارهاست. یشت پنجم اوستا «آبان یشت» نام دارد که درقسمتی از آن ایزد آناهیتا ستایش شده، و در قسمتی از پهلوانان و پادشاهانی یاد شده که برای ناهید قربانی می کردند. دراوستا همچنین قطعه دیگری در ستایش ناهید است که آ«بان نیایش» شهرت دارد. ایرانیان باستان دوفرشته را موکل آب می دانستند. اَپام نپات (Apam – Napat) و آناهیتا. در کتیبه هایی که از اردشیر دوم هخامنشی مانده سه بار از آناهیتا یاد شده است. چندین پرستشگاه به نام این ایزد در ایران زمین بوده است که پرستشگاه کنگاور باشکوهترین آنها بوده که هنوز میان ویرانه هایی از آن چند ستون و دیوار پابرجاست. این پرستشگاه را یکبار اسکندر غارت کرد وباقیمانده پوششهای زر و سیم آن را آنتیوخس بزرگ (۱۸۶-۲۲۳ پیش از میلاد) درربود.

بسیاری از رخدادهای تاریخی را برای گرامی داشت و زنده یادیِ آنها در تاریخ، در این روز (آبان روز ماه آبان) قرار داده اند. از جمله گفته می شود در دوران جنگ های درازمدت میان ایران و توران به فرمان افراسیاب کاریزها و نهرهای آب ویران شده بود. زو، پسر طهماسب دستورداد تا آن کاریزها را آباد و لای روبی کردند، و نهرها و بزرگ آبها را روان کردند و ترتیبی داد تا به جویها آب برسد.

و آن روز که افراسیاب را هزیمت کردند … و عجم زان جور و ستم رهایی یافتند، آبان ماه و آبان روز.

تاریخ بلعمی

باز گفته می شود در این روز ضحاک از پادشاهی برافتاد و فریدون به پادشاهی رسید. مردم پس از دورانی دراز، ایمن و آسوده خاطر شدند و به کارهای خویش پرداختند. همچنین گفته می شود مدت هشت سال در ایران باران نبارید ودر پی آن خشکسالی و قحطی شد. بسیاری از مردم جان سپردند و بسیاری دیگر ترک شهر و دیار کردند. سرانجام پس از هشت سال در آبان روز ماه آبان، باران بارید و خشکسالی و بیماری وناداری و رنج از میان رفت. به همین دلیل مردم این روز را گرامی داشتند و هرساله در این روز جشن بر پا می کنند.

آیین های جشن آبانگان

در برگزاری این جشن نیز مانند بسیاری از جشن های باستانی آیین های ستایش، نیایش و شادمانی برگزار می شده است. در این جشن نیز مردم به کنار رودها و چشمه سارها می رفتند و به شادی و پایکوبی می پرداختند. بر پایه شواهد شعری به نظر می رسد.از دیگر آیین های این جشن نوشیدن شراب بوده است:

 گاه آبان چو آب جوی ببست
آب انگور باید اندر دست
آن نکوتر که شادباشی شاد
وان نکوتر که مست خسبی مست
(مسعود سعد سلمان) 

  آبان روز است روز آبان
خرم گردان به آب رزجان
بنشین به نشاط و دوستان را
ای دوست به عز و ناز بنشان 

آب انگور ببارید که آبان ماهست
وقتِ منظر شد و وقتِ نظر خرگاهست
دست تابستان از روی زمین کوتاهست
(منوچهری)

آنچه قابل توجه است اینست که تمام این جشن ها در حالی در کنار آب و چشمه و رود برگزار می شد که به هیچ روی آب را آلوده نمی کرد. استرابو در یک سده پیش از میلاد می گوید: ” ایرانیان هنگام قربانی کردن از برای فرشته آب، کنار رود یا سرچشمه و کرانه دریا گودالی کنده ، در آن قربانی می کنند. آنچنانکه آب ازخون قربانی آلوده نشود”. باز همین جغرافی نویس در جای دیگر می گوید:” ایرانیان در آب روان، آب تنی نمی کنند و در آن لاشه مردار نمی افکنند و به هیچ روی آلودن آن را روا نمی دارند”. هرودوت در سده پنجم پیش از میلاد می نویسد:” ایرانیان در رود نمی شاشند و در آن تف نمی کنند و دستهای آلوده خود را در آن نمی شویند، همچنین نمی توانند ببینند کسی آن را بیالاید، آری آنان رود را محترم میدارند”

در فرهنگ آنندراج آمده است:” … در این روز حاجت از امیران و سلاطین و بزرگان خواستن، مبارک و نیک دانند”.

شاه را بخت گلگون باد
جشن آبان بر او همایون باد
(ابولفرج رونی)

جشن آبانگان و جشن آبانگاه

روز دهم هر ماه، آبان نام دارد. آبان ایزد موکل آب است. جشن ویژه این ایزد در دهم آبانماه برگزار می شود. ولی روز دهم ماه فروردین نیز جشنی به نام «آبانگاه» برگزار می شده که آن هم با آب و باران و مراسمی در تقدیس آن مربوط است. بنابراین دو جشن آبانگاه و آبانگاه را نباید باهم اشتباه کرد. جشن آبانگان در آبان روز یا روز دهم آبان و جشن آبانگاه در روز دهم فرودین ماه برگزار می شده است. از آنجا که دهمین روز هر ماه را آبان روز می گفتند این دو جشن در نام همانندی یافته اند.

در برهان قاطع درباره جشن آبانگاه آمده است:

آبانگاه – با کاف فارسی بر وزن آبانماه، نام روز دهم فروردین ماه باشد – و نام فرشته ای نیز هست که موکل آبست. گویند: اگر در این روز باران ببارد آبانگاه مردانست و مردان بآب درآیند، و اگر نبارد آبانگاه زنان باشد و ایشان بآب درآیند و این همه را بر خود شگون و مبارک دانند.

برهان قاطع

خجسته باد جشن آبانگان از زبان شیوای استاد کزازی