جشن فروردینگان

جشن فروردینگان از جشن‌های دوازده‌گانه‌ی سال و ویژه‌ی فروهرهاست. در ایران باستان روز نوزدهم هر ماه فروردین نام داشت و آنچنان که مرسوم بود هنگامیکه نام روز و ماه یکی می‌شد آن روز را جشن می‌گرفتند. پس روز نوزدهم از ماه فروردین جشن فروردینگان بود.

جشن فروردینگان و فرودگ چه فرقی دارند؟

به گفته نوشین روان استاد هاشم رضی جشن فروردینگان و فرودگ یکی نیستند. استاد رضی می‌نویسد: جشن فروردینگان همان جشن ده روزه‌ی پایان سال بوده که در دو بخش پنجه‌ی کوچک (۵ روز پایان اسفند) و پنجه‌ی بزرگ (۵ روز کبیسه یا اندرگاه) برپا می‌شده و اهمیت بسیاری داشته اما امروز فراموش شده‌است.

آنچه امروز ما فروردینگان می‌دانیم را در واقع جشن فرودگ Frudog می‌خواندند تا با جشن فروردینگان اشتباه نشود. هرچند هر دو جشن با فروهرها و روان درگذشتگان در پیوند بوده‌است.

شادروان رضی می نویسد: بر اساس روایت ابوریحان بیرونی کبیسه‌ی ۱۲۰ ساله را زرتشت پایه‌گذاری کرد. کبیسه‌ی ۱۲۰ ساله به این صورت بود که هر ۱۲۰ سال یکبار سال سیزده ماهه می‌شد تا اعتدال ربیعی در جای خود قرار بگیرد و نوروز با آغاز برج حمل یا فروردین برابر شود.

علاوه بر این زرتشت سه هزار سال از آغاز آفرینش نخستین انسان یعنی کیومرث تا ظهور خودش را نیز کبیسه کرد. یعنی به سال شمسی حقیقی تبدیل کرد. ابوریحان بیرونی در قانون مسعودی می‌نویسد: زرتشت کبیسه‌ای پیشکی اجرا کرد. یعنی هنوز چندی (تقریبا ۹۰ سال) به سر دوره‌ی ۱۲۰ ساله مانده بود که سال را کبیسه خواند.

بر این اساس هنگام ظهور زرتشت اعتدال بهاری در بیستم فروردین ماه بوده‌است. بنابراین در واقع فروردینگان روز نوزدهم فروردین درست برابر با فروردینگان آخر سال و روز اصلی نوروز بوده‌است. استاد رضی این فرض را که این دو جشن یکی بوده‌اند؛ رد می‌کند و می‌نویسد: به نظر می‌رسد جشن فروردینگان با نوروز و جشن ملی ایرانیان یکی نبوده‌باشد. چون با فرا رسیدن آخرین روز پنجه، این جشن دینی به پایان رسیده و جشن بزرگ نوروز که جشنی ملی است بلافاصله و به مناسبت اعتدال بهار برگزار می‌شده‌است.

البته جشن فروردینگان امروزه تقریبا فراموش شده و بجز در شمار محدودی از خانواده‌های زرتشتی برگزار نمی‌شود. اما جشن فرودگ را اکنون هم زرتشتیان ایران و هم پارسیان هند برگزار می‌کنند.

آیین‌های جشن فرودگ

جشن فرودگ نزد زرتشتیان جشنی آیینی و دینی است که با مراسم ویژه‌ی مذهبی همراهست. در این جشن مردم به گورستان رفته و بر مزار درگذشتگانشان مراسمی برگزار می‌کنند. البته خود همین به گورستان رفتن و بر سر مزار آیین‌هایی برگزار کردن هم از مراسمی نو است. چرا که میدانیم زرتشتیان مردگان را به خاک نمی‌سپردند. آنها را بر بلندی‌یی می‌گذاردند تا گوشت تن‌شان را کرکسان بخورند و استخوانهای آنها را در استودان قرار داده و در دخمه‌هایی می‌گذاردند. استاد رضی می‌نویسد: پیش از آنکه مردگان را به خاک بسپارند این مراسم را در خانه برای آنها برگزار می‌کردند، اما در برخی منابع گفته می‌شود این مراسم در دخمه‌ها برگزار می‌شده است.

به هر روی از مراسمی که بر مزار درگذشتگان برگزار می‌شود یکی آفرینگان خوانی همگانی‌ست. مردم از موبدان می‌خواهند به یاد درگذشتگانشان یا بر سر مزار آنها نمازها یا سرودهای ویژه‌ی این روز را بخوانند. بیشتر این سرودها آفرینگان دَهمان، یک کَردَه سروش و هَمازوردَهمان و نیز فروردین یشت است. مراسم دیگر گذاردن گل و گیاه و میوه و شمع روشن و لُرک Lork (آجیل ۷ مغز) و نان ویژه‌ی سیروگ یا سورُگ است که آن را در روغن کنجد می‌پزند. این نان از لوازم اصلی بسیاری از مراسم و یادبودها و جشنهای مذهبی‌ست. همچنین خوراکیهای پختنی (میزد) به شکل نذر و هدیه از دیگر لوازم این جشن بوده که پس از خواندن سرودها تقدیس و تقسیم می‌شود.

درباره فروردین روز

روز نوزدهم ماه شمسی به فروردین روز موسوم است. به روایت ابوریحان بیرونی به این روز روز انهار می‌گویند. در این روز در آبهای جاری عطر و گلاب می‌ریزند. نیایش فروهرِ پارسایان می‌کنند. برای سفر و ازدواج آن را شایسته می‌دانند. می‌گویند اسحاق در این روز به دنیا آمده‌است. فروردین روز را در ماههای تیر و آذر و فروردین سعد و در بقیه‌ی ماهها میانه می‌دانند.

جشن فروردینگان در منابع مختلف

در کتاب فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی آمده‌است:

جشن فروردگان( فروردین‌گان، پروردگان، جشن فروردین) بر دو جشن اطلاق شده‌است:

الف. جشنی که در پنج روز آخر سال به یاد فروهرهای درگذشتگان انجام می‌شد و به قول بیرونی (آثارالباقیه، عربی: ۲۳۸) فروردگان حقیقی این است. به نظر برخی جشن فروردین اصلا جشن دینی ایرانیان شمالی بود که مهد آیین زردشتی به شمار می‌رود و بیشتر از سایر مناطق، از آداب و رسوم روستایی متأثر است.

ایرانیان شمالی این جشن را به یاد درگذشتگان خود، و بنابر عقیده به فروهرها و نزول نخستین فروهر، در روزهای گاهنبار آخرین (= آفرینش) برگزار می‌کردند و گویا در دوره‌ی ساسانی که به سنتهای شمالی یا اوستایی بیشتر علاقه داشتند جشن دینی فروردین در ناحیه جنوبی ایران زمین رونق و شکوه یافته باشد.

در این روزها به گفته گردیزی مغان طعام و شراب می‌ساختند و در دخمه ها می‌گذاشتند تا روح مردگان بیایند و آن را بخورند. مدت این جشن را برخی ۵ و برخی ۱۰ روز دانسته‌اند که بنابر مشهور ۱۰ روز بوده‌است. یعنی ۵ روز آخر ماه دوازدهم و ۵ روز الحاقی خمسه مسترقه (اندرگاه) در گاهشماری ایرانی.

در اواخر دوره ساسانی و نزد زردشتیان قرون اولیه اسلامی، زمان این جشن ۵ روز آخر آبان ماه و ۵ روز اندرگاه بود که پس از آخر آبان می‌آمد. بعد از انتقال خمسه مسترقه به آخر اسفند، فروردگان نیز به آخر اسفندارمذ افتاد.

ب. در ایران کهن روز ۱۹ فروردین از ماه فروردین به مناسبت تقارن نام روز و ماه، به فروردگان موسوم بود و در این جشن نیز پارسیان به دخمه‌ها می‌رفتند و در معبد چوب صندل بخور می‌دادند و موبدان با نذر و میوه و گل، مراسم آفرینگان به جای می‌آوردند.

فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، دکتر محمدجعفر یاحقی

در کتاب از نوروز تا نوروز درباره جشن فروردینگان آمده‌است:

زرتشتیان در هرماه، هنگامیکه نام روز با نام ماه برابر می‌شود آن روز را جشن می‌گیرند و هریک از این جشن ها را به مناسبتی برگزار می‌کنند. نخستین جشن ماهیانه در هر سال جشن فروردین‌گان نام دارد که روز فروردین از ماه فروردین برابر نوزدهم فروردین است که به آن فرودگ هم می‌گویند.

این جشن به فروهر پاک درگذشتگان ونیاکان مربوط است؛ به همین دلیل برای شادی روان و فروهر درگذشته‌ی خود، به آرامگاه می‌روند. هرکس برای تهیه میزد در مراسم ، میوه یا لُرک با خود می‌آورد. بانوان سیر و سِداب، سیرُگ، آش و بقیه خوراکیهای مراسم را تهیه می‌کنند. موبدان لباس سپید ویژه بر تن می‌کنند و آفرینگان‌خوانی را گروهی اجرا می‌نمایند و شرکت کنندگان نیز نیایش می‌کنند و بر روان و فروهر درگذشتگان درود می‌فرستند.

ده‌موبدان هنگام اجرای آفرینگان‌خوانی، میوه ها را با کارد به اندازه‌های کوچک می‌برند و پس از پایان مراسم بین شرکت کنندگان همراه با لرک تقسیم می‌کنند.

از نوروز تا نوروز، کورش نیکنام

البته در برخی منابع کهن آمده که جشن فروردینگان ویژه‌ی فروهرهای پاک نیست و همه‌ی فروهرها به گیتی می‌آیند و به امور خانواده خود رسیدگی می‌کنند.

در دانشنامه زبان فارسی درباره جشن فروردگان می‌خوانیم:

… زردشتیان باستان در این روز به دخمه‌ها می‌رفتند و موبدان برای درگذشتگان، آفرینگان (=نمازی خاص) می‌خواندند. امروز نیز زردشتیان ایران، هندستان و پاکستان، روز نوزدهم فروردین را گرامی می‌دارند و به آرامگاه درگذشتگان خود می‌روند و برای آرامش روان آنان فروردین یشت می‌خوانند. در پایان مراسم، میوه، نان سورُگ و خوراکی بین شرکت کنندگان توزیع می‌شود. این جشن بین زردشتیانِ ایران به نام فرودُگ معروفست. جشن دیگری با همین نام در پایان سال به یاد فروهر (=نیروی حافظ آفریدگار خوب ایزدی)های نیاکان برپا می‌شد که اکنون پارسیان هند آن را «مُقتات» می‌نامند.

زردشتیان در فروردگان پشتِ خانه‌ها، برای درگذشتگان خوراک و شراب می‌گذاشتند و اعتقاد داشتند که روان مردگان در این روزها به خانه‌های خود بازمی‌گردند و از آن خوراک و شراب می‌خورند و به امور خانواده و فرزندان توجه می‌کنند (ابوریحان بیرونی).

… درباره‌ زمان و مدت این جشن آراء گوناگون و روایات متعدد ذکر شده‌است. قدیمترین منبع درباره جشن فروردگان، مینوی خرد است. برپایه‌ی گزارش مینوی خرد، ۵ روز پایان سال (خمسه مسترقه) فروردگان نامیده می‌شده‌است. در بندهش مدت فروردگان ۱۰ روز ذکر شده و درباره‌ی آن چنین آمده است:” فروردیان چرا می‌باید کردن و آن ده روز چیست و چرا گرامی‌تر از دیگر روزهاست. بدانند که در دین چنان پیداست که چون فروردیگان می‌آید، روانهای جمله برین گیتی می‌آیند، همه باز جای خویش شوند”.

… چنانکه از فروردین یشت (بند ۴۹) برمی‌آید، جشن فروهرها در دوران باستان با نام هَمَسپَتمَدَم به مدت ۱۰ روز برگزار می‌شده‌است (پورداوود). بعدها همسپتمدم به یادبود آفرینش انسان اختصاص یافت و جشن فروهرها یا فروردیگان در ۵ روز آخر آبان برگزار شد (آموزگار، تفضلی)…

دانشنامه زبان فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت

گفته می‌شود منشأ این به هم ریختگی زمان و مدت برگزاری جشن فروردینگان آنست که در دوره‌ی اردشیر ساسانی (۲۲۶-۲۴۱ م) تقویم ایرانی به پیروی از تقویم مصری، از ۳۶۰ روز به ۳۶۵ روز تغییر کرد.

جشنهای مشابه جشن فروردینگان در فرهنگهای دیگر

گفته می‌شود مراسم «چراغ برات» را که هم اکنون بصورت کاملا اسلامی در خراسان و نواحی کویری ایران برگزار می‌شود، میتوان بازمانده‌ی جشن فروهرها یا فروردگان دانست (مهدی سیدی، چراغ برات خراسان، فروردگان باستان، مشهد، پاژ).

مراسم «اورابون» ژاپنی نیز که در میانه‌ی ماه اوت (مردادماه) با شکوه فراوان در این کشور برپا می‌شود، به باور دانشمندان ژاپنی می‌تواند ریشه در آیین کهن جشن فروهرها در ایران باستان داشته باشد (محمد جعفر یاحقی، اورابون یا چراغ برات ژاپنی، کتاب پاژ، پاییز).

رومیان باستان نیز در ماه فوریه، به یاد درگذشتگان خود که ارواح آنها را «مانس» می‌گفتند، در گورستانها مراسمی برگزار می‌کردند. در زمان ما مسیحیان کاتولیک اول ماه نوامبر را برای بزرگداشت مردگان عید می‌گیرند و مزار آنها را با گل می‌آرایند.

یهودیان نیز ۱۴ و ۱۵ ماه آذار را به نام عید «فوریم» برای بزرگداشت درگذشتگان برگزار می‌کنند. هندوان هم مراسمی با نام «پیتاره» برگزار می‌کنند. در سغد و خوارزم نیز مردم در پایان اسفند جشن بزرگداشت درگذشتگان را برپا می‌کنند.

منابع:

• گاهشماری و جشنهای باستانی، هاشم رضی
• فرهنگ اساطیر و داستان واره‌ها در ادبیات فارسی، دکتر محمدجعفر یاحقی
• از نوروز تا توروز، کورش نیکنام
• دانشنامه زبان فاریسی ج ۳، به سرپرستی اسماعیل سعادت