بین النهرین کجاست؟

بین النهرین کجاست؟ این پرسش ممکن است برای جوانان امروز یا کسانی که کمتر با تاریخ و ادبیات منطقه خاورمیانه آشنایی دارند مطرح باشد. اسم فارسی بین النهرین، میان رودان یا بین دورود است. میان رودان یا بین النهرین در واقع فاصله میان دو رود دجله و فرات را می گویند.

بین النهرین در لغتنامه دهخدا

در پاسخ به اینکه بین النهرین کجاست؟ در لعتنامه ی دهخدا آمده است: “بین النهرین که در زبان یونانی آن را مسوپاتامیا یا مزوپاتامیا Mesopatamia می گویند ناحیه ای در آسیای غربی و در امتداد دو رود دجله و فرات و بین آنهاست”. مزوپاتامیا به معنی میان رودهاست. در فارسی نیز این منطقه را میانرودان می گوییم. دو رود دجله و فرات در جایی به هم می پیوندند و شط العرب را تشکیل می دهند. بنابراین زمین میان این دو رود تا جایی که به هم می پیوندند به شکل مثلث است که آن را دلتا می خوانند.

در پی رسوباتی که پیوسته از شط العرب به خلیج فارس منتقل می شود مصب این رود کم کم در خلیج پیش می رود. در کرانه خلیج شهرهای قدیمی بسیاری ساخته شده بود که اکنون نه تنها در کرانه ی خلیج نیستند که کیلومترها در خشکی قراردارند. برخی شهرهای قدیمی این ناحیه از شمار اریدو، اور، لارسا، لاگاش، نیپور و البته بنام ترین آنها اَکَد و بابل هستند.

اما اگر بخواهیم بدانیم جغرافیای بین النهرین کجاست؟ بنابر آنچه در لعتنامه آمده؛ این سرزمین از جنوب به شمال، از خلیج فارس تا کوههای ارمنستان، و از شرق به غرب، از فلات ایران تا بیابان شام کشیده شده است. همچنین بر اساس همین منبع این سرزمین نخستین بار پس از زمان اسکندر مقدونی مسوپاتامیا خوانده شد. این سرزمین به دلیل وجود یک شبکه ی گسترده ی آبیاری بی اندازه حاصلخیز بوده است. هرچند اکنون این ناحیه غالبا خشک و بایر و کم آب است.

تاریخچه بین النهرین

پس از آنکه دانستیم بین النهرین کجاست؟ و چه جغرافیایی داشته است؛ ببینیم این منطقه ی کهن چه تاریخچه و گذشته ای داشته است؟

کند وکاوهای باستان شناسی نشان می دهد دره های میان دو رود دجله و فرات از ۴ هزار سال پیش از میلاد مسیح سکونت گاه بوده است. به این معنی که کسانی در این ناحیه زندگی می کردند. به این ناحیه سومر و اکد می گویند. ساکنان این ناحیه را بیشتر سومری می خوانند. برخی پژوهشگران می گویند پیش از این تاریخ (۴۰۰۰ پ.م) نیز در این ناحیه کسانی زندگی می کرده اند. البته نشانه هایی هم برای ثابت کردن ادعای خود دارند.

براساس لغتنامه تا آنجا که میدانیم سرزمین بین النهرین زادگاه تمدن بوده است. تمدن بین النهرین حتی از مصر هم قدیمی تراست. تمدن بین النهرین را تا هزاره ی چهارم پیش از میلاد می دانند. تا پیش از قرن ۱۸ پیش از میلاد بین النهرین از کشور- شهرهای بسیاری تشکیل می شد که بیشتر آنها در جنگ های حمورابی از میان رفته اند. سرانجام پس از این جنگها دو دولت در این منطقه تأسیس شد. دولت آشور در بین النهرین علیا و دولت بابل در بین النهرین سفلی. که این دو دولت تمدن مشترکی داشتند. همچنین ادبیات و اسطوره های بسیار نزدیک و حتی مشترک نیز دارند.

درسال ۵۳۹ پیش از میلاد هخامنشیان بین النهرین را تصرف کردند. هرچند پس از تصرف این سرزمین، بین النهرین بعنوان یک واحد سیاسی از بین رفت اما اهمیت فرهنگی و اقتصادی آن تا نزدیک به ۱۸۰۰ سال دیگر باقی ماند.

در سال ۳۳۱ پیش از میلاد اسکندر مقدونی سلسله هخامنشیان را از میان برد. در سال ۳۱۲ پیش از میلاد سلوکیان، در سال ۱۴۱ پیش از میلاد اشکانیان و سرانجام در ۲۲۶ میلادی ساسانیان در این منطقه روی کار آمدند. پس از سقوط ساسانیان به دست اعراب، بین النهرین و ایران جزو سرزمین های خلافت اسلامی شد. در سال ۱۴۵ هجری قمری و در زمان منصور عباسی از خلیفه های خلافت اسلامی بین النهرین دوباره رونق گرفت. اما پس از آن، بار دیگر این سرزمین دیرینه با حمله ی هلاکوخان مغول ویران شد. شبکه آبیاری بین النهرین در یورش هلاکو کامل از میان رفت. در سال ۱۶۳۸ میلادی دولت عثمانی بین النهرین را تصرف کرد. در این دوران به آبادانی این سرزمین توجهی نشد.

سرانجام در قرن ۱۹ میلادی با اجرای طرح راه آهن برلین – بغداد، منطقه ی بین النهرین برای بریتانیا اهمیت سوق الجیشی پیدا کرد. در جنگ جهانی اول این منطقه از میدانهای اصلی جنگ بود. سال ۱۹۲۱ میلادی کشور عراق را در این منطقه بنا کردند. این منطقه در ۱۹۲۵ میلادی کاملا در اختیار بریتانیا بود. سرزمین بین النهرین گذشته از معادنی که دارد به خاطر آثاری که از تمدن های باستانی در آن بازمانده، اهمیت بسیار دارد.

تاریخچه بین النهرین در منابع دیگر

در کتاب اساطیر آشور و بابل در باره ی اینکه بین النهرین کجاست و تاریخچه ی بین النهرین می خوانیم: از آغاز هزاره ی پیش از میلاد در کرانه های سفلای دجله و فرات دو تمدن رو به گسترش پدید آمد. پایه گذار این دو تمدن دو قوم (ملت) همسایه به نامهای سومریان و اکدیان بودند. سرزمین سومر پیرامون ناحیه فوقانی منتهی الیه خلیج فارس بود که گمان می رود در آن روزگار سرزمینی گستره تر از امروز بود. گفته می شود سومریان اقوامی بودند که احتمالا از آسیای میانه یا از جلگه های سیبری به این منطقه کوچ کرده بودند. آنها در این منطقه شهرهای اریدو، نیپور، لاگاش، اوما، ارخ، لاسار و اور را ساختند.

اَکَدی ها اما اقوامی سامی بودند که بی درنگ در شمال سومر ساکن شدند. احتمال می رود اکدیان از شمال سوریه به این منطقه کوچ کرده باشند. شهرهای شناخته شده ی اکدیان بورسیپا، بابل، کیش، کوثی و سیپار بود. یک شهر شناخته نشده ی اکدیان هم آگاده است که سرزمین اکد نام خودش را از نام این شهر گرفته ولی هنوز محل آن کشف نشده است.

امروزه بخش گسترده ای از تمدن بشری را به سومر یا اکد نسبت میدهند. اما آشکار نیست کدامیک از این دو قوم کهن تر از دیگریست. آنها مشترکات دینی بسیاری دارند. نکته ی دقیق اینکه نباید دین آشوری- بابلی را یک دین سامی بدانیم. چرا که این دین، گونه ی سامی شده ی دین سومریست. یا به اصطلاح آسیا بُن است. یعنی ریشه ی آسیایی دارد.

آنچه مسلم است هر شهر در دو ناحیه ی سومر و اکد، ایزدان ویژه ی خود را داشتند. هرچند برای ایزدانشان احترام بسیار قائل بودند اما به ایزدان شهرهای همسایه هم احترام می گذاشتند. هرگاه شهری را فتح می کردند ایزدان خود را به شهروندان شهر به تصرف درآمده تحمیل می کردند. گاهی این ایزدان نو با ایزدان پیشین آن شهر یکی انگاشته می شد. حتی اگر همسان سازی امکان پذیر نبود، بین آنها اصل و نسب و خویشاوندی پدید می آوردند. برای همین هم اساطیر آشوری-بابلی نتیجه ی تکمیل اشتراک هایی ست که از آمیختگی ایزدستان (پانتئون) اکدی و سومری آمده است.

سومریان چه کسانی بودند؟

سومریها مردمانی بودند که از مناطق کوهستانی شمال شرق بین النهرین به منطقه دلتا کوچ کردند. آشکارست که این منطقه با زادبوم نخستین سومریها تفاوت داشت. گفته می شود سومریها خطی اختراع کردند که امروز به آن خط میخی می گوییم. آنها پرستشگاهها (معبدهای) شگفتی داشتند که به شکل برج می ساختند و آن را زیگورات می خواندند. زیگورات ها یکی از مشخصه های شهرهای سومریان بود. آنها پرستشگاههای باشکوه، کاهنان، قانون و ادبیات ویژه ی خود را داشتند. زبان آنها گونه ای از زبانهای پیوندی بود که هنوز ریشه ی آن شناخته نشده است. همچنین سومریها دارای مجموعه ای از اساطیر غنی بودند.

براساس آنچه سرلئوناروولی sir Leonard Woolly در حفاریهای خود از این منطقه یافته است؛ گفته می شود سومریها تمدن بسیار پیشرفته ای از گونه ی کشاورزی داشته اند.

سامی ها چه کسانی بودند؟

احتمال می رود پیش از آنکه سومری ها به دلتای دجله و فرات کوچ کنند و آنجا ساکن شوند؛ مردمی از نژاد سامی، منطقه بین النهرین یا همان سومر و اکد را اشغال کرده بودند. سامی های ساکن منطقه به سومریهای تازه وارد یورش برده و بر آنها چیره شدند. سامی ها فرهنگ سومریان را جذب کردند. خط میخی را از آنها اقتباس کردند. اما زبان آنها را نپذیرفتند. زبان اشغالگران سامی، اکدی بود. بنابراین زبان اکدی یکی از شاخه های مهم زبان سامی ست. میتوان گفت زبان اکدی نیای زبان عربی به شمار می رود.

دومین موج اشغالگران سامی قومی به نام عموریان Amurru /Amorite بود. عموریان پس از اشغال بین النهرین توانستند نخستین سلسله پادشاهی عموریان را در بابل تأسیس کنند. نخستین پادشاه این سلسله در ۲۲۰۰ پیش از میلاد به قدرت رسید. اما ۵۰۰ سال بعد یکی دیگر از اقوام سامی که میان زاب علیا و سفلا (بالای دره ی دجله) ساکن شده بودند بابل را گرفتند. اینها نخستنی امپراطوری آشور را در بین النهرین بنیاد کردند.

منبع:

• اسطوره های خاورمیانه، ساموِل هوک، ترجمه ع.ا. بهرامی و ف. مزداپور
• اساطیر آشور و بابل، ف.ژیران، ک.لاکوئه، ل. دلاپورت، ترجمه ی ابوالقاسم اسماعیل پور
• لغت نامه ی دهخدا