جشن سپندارمذگان

جشن سپندارمذگان یکی از جشنهای ماهانه زرتشتیان است که پنجم اسفندماه برگزار می شده است. سپندارمذگان به سپندارمذ یکی از شش امشاسپند مینوی نسبت داده می شود. از آنجا که هر یک از روزهای ماه به نام یکی از مینویان نامیده می شد، روز پنجم هر ماه را سپنته آرمَئی تی Spenta- Armaiti می خواندند و آن را به سپندارمذ پیوند می دادند. سپندارمذ نماینده بردباری و شکیبایی و سازش اهورامزداست. سپندارمذ مانند دیگر امشاسپندان میانجی دادار و آفریدگانست. نگهبانی زمین در این جهان به سپندارمذ سپرده شده است. هرکس که زمین را آبادان و خاک را خرم و بارور کند فرشته نگهبان، سپندارمذ، را از خود خشنود کرده و از بخشایش آسمانی مزدا برخوردار خواهد شد. پس کسانس که خشنودی سپندارمذ را می جویند باید زمین را پاک و آبادان نگه دارند.

واژه شناسی سپندارمذ

اسفند، سپندار و سپندارمذ، سپندارمتِ پهلوی و سپنته آرمئی تیِ اوستا از دو واژه ساخته شده است: سپَنتَه به معنی پاک و آرِمَئی تی Aremaiti به معنی فروتنی و بردباری. سپنتَ Spenta صفت (برنام) و به معنی پاک است. این صفت در اوستا برای خود اهورا مزدا و گروهی از ایزدان و مردمان ازجمله برای آرمئی تی به کار رفته است. امروز ما سپند را در واژه هایی مانند اسفند (گیاهی خوشبو که می سوزانند)، امشاسپند (باشندگان جاوید)، سپنت مینو(خرد پاک اهورا)، گوسفند (گئوسپنت Gaospenta به معنی گاو پاک بوده، امروزه جانوری اهلی ومفیدست ودر گذشته عنوانی دینی بوده که برای جاندارانِ بخصوص استفاده می شده است)، نام اسفندیار (پسر گشتاسپ که از مقدسین مزدیسنا بود)، کوه سپند دات (کوهی پیرامون ریوند) و سپند کوه (که باید در خراسان و نزدیک نیشابور باشد)، شاید این دو کوه یکی بوده باشند؛ داریم.

بخش دوم این واژه یعنی آرمئی تی خود از دو بخش آرِمArem و متی Mati ساخته شده است. آرِم قید و به معنی درست، آنچنان که باید باشد؛ است. و متی از مصدر “من” به معنی اندیشیدن است. اینکه در ترکیب دو بخش آرم و متی، یک میم افتاده این یک قاعده است. آرمتی به معنی بردباری و فروتنی و سازگاری گرفته شده است. بنا براین آرمتی در کنار صفتی که برایش می آید یعنی سپنتا،در کل به معنی فروتنی پاک است.

سپندارمذ نماد بردباری و سازگاری اهورامزداست. مهرداد بهار در معنی سپندارمذ می نویسد: سپندارمذ به معنی اندیشه پاک و فداکاریِ برکت بخشنده است. در وندیداد سپندارمذ، هم معنیِ زمین است. در اوستا نیز سپندارمذ یا سپنتا آرمئی تی، هم معنی زمین بکار رفته و از این واژه خود زمین اراده شده است. در وداها نیز نام سپندارمذ، Aramati به معنی مادر زمین آمده است.

سپندارمذ کیست؟

در یسنا سپندارمذ دختر اهورامزداست. ولی برخی او را نه دختر، که همسر اهورا مزدا می دانند (ا.چ. گِری). بر پایه اوستا سپند مینو(خرد پاک اهورا)، سپندارمذ را آفرید تا به رمه ها مرغزار دهد. مردم از این امشاسپند تقدس می یابند. سپندارمذ پرورش دهنده آفریدگانست و ده هزار داروی درمان بخش دارد. جان هینلز سپندارمذ را دختر اهوره مزدا میداند که همواره در سمت چپ او می نشیند. کسی که زمین زیر نظر اوست و می گویند به چارپایان چراگاه می بخشد. همچنین هینلز او را نماد فرمانبرداری مؤمنانه می داند و می نویسد: می گویند سپندارمذ در برابر زرتشت ظاهر شد و این نمادی مناسب برای نشان دادن فرمانبردای وفادارانه اوست. از میان انگره مینوها (دیوها) تَرومَیتی Taromaiti (گستاخی) و پَریمَیتی Pairimaiti (کج اندیشی) هماورد اویند.

گاه شماری و آیین سپندارمذگان

سال ایرانی که با برابر شدن روز و شب در بهار آغاز می شد، از قرن پنجم پیش از میلاد به بعد، به سال خورشیدی تغییر یافت. در سال خورشیدی هر سال، دوازده ماه داشت و هر ماه سی روز به اضافه پنچ روز دزدیده شده، در پایان سال بود. در گاهشماری مزدیسنایی این پنچ روز را پنچ گاه یا گاثه یا گاهه می نامیدند. برای ایرانیان باستان سال دارای شش گاهنبار بود. سپندارمذماه ششمین و آخرین گاهنبار بود و در پنجمین روز سپندارمذماه، جشن سپندامذگان برگزار می شد.

گاهنبارها، زمانهای آفرین خواندن یا نیایش کردن و نیز داد و دهش بودند. هرکدام از گاهنباران پنج روز بود و هر کدام نامی داشت. نام ششمین گاهنبار همسپتمدم Hamaspatmadamبود. همسپتمدم به معنی برابر بودن روز و شب است. زمان برگزاری این جشن از پنج روز مانده به جشن نوروز تا پایان سال و رسیدن نوروز باستانی است.

سپندارمذماه (ماه اسفند) ششمین و آخرین گاهنبارست. این گاهنبارسالگرد آفرینش انسان بود که در آن یسناخوانی و نیایش برگزار می شد. گاهنبار به معنی زمانهای بارِ همگانی و جشن، یا زمانهای بار و بر، برگرفتن و بهره به دست آوردن است. زرتشتیان به شش گاهنبار در سال باور داشتند و می گفتند هر کدام از این گاهنباران نمودار پدید آمدن یکی از آفرینش هاست. بنابراین در این روزها به پاس آفرینشها و برای سپاسگزاری از اهورا مزدا جشنهایی برپا می کردند.

دراین جشنها جامه نو می پوشیدند،به خانه یکدیگر رفت و آمد می کردند، به شکل گروهی خدا را نیایش می کردند و برای درگذشتگان آمرزش می خواستند، به کسانی که نیازمند بودند خوراک و پوشاک می بخشیدند و برای آینده خود از بارگاه خدا نیکی می خواستند. همه این آیین ها در چشن سپندارمذگان برگزار می شد. همچنین یکی از آیین های جشن سپندارمذگان، رقعه کژدم بود.

مردگیران در جشن سپندارمذگان

برپایه رسم کهن ایرانی همنام شدن روز و ماه در پنجم اسفند موجب برگزاری آیین جشن در این دیار کهن بوده است. این جشن که گاهی «جشن مردگیران»، مزد گیران و یا مژدگیران نامیده شده، جشنی ویژه زنان بوده که برای پاسداشت و بزرگداشت زنان برپا می شد. این روز، عید زنان بود و مردها برای گرامیداشت این روز و قدردانی از بانوان از آنها فرمانبرداری می کردند، به آنها هدیه میدادند و آرزوهایشان را برآورده می ساختند.

اسفندارمذماه روز پنجم آن روز اسفندارمذ است و برای اتفاق دو نام آن را چنین نامیده اند و معنای آن عقل و حلم است و اسفندارمذ فرشته موکل بر زمین است و نیز بر زنهای درست کار و عفیف و شوهر دوست و خیرخواه موکل است و در زمان گذشته این ماه به ویژه این روز عید زنان بوده و دراین عید مردان به زنان بخشش می نمودند (هدیه پیشکش می کردند) وهنوز هم این رسم در اصفهان و ری و دیگر بلدان پهله باقی مانده و به فارسی مردگیران می گویند.

ابوریحان بیرونی، آثارالباقیه

چنانکه پیداست ابوریحان این روز را از آن جهت که مردها هدیه و پیشکشی برای زنان خود تهیه می کنند مردگیران می نامد. برخی می گویند مردان در این روز به همه زنان هدیه می دادند و اینطور نبود که الزاما به همسر یا معشوق خود هدیه دهند. ولی برخی باور دارند در این روز دوشیزگان با آزادی و اختیار شوی و همسر آینده خود را انتخاب می کردند و به این دلیل این روز را مردگیران می نامیدند(گردیزی).

رقعه کژدم، آیینی از جشن سپندارمذگان

در کتابها از آیین دیگری در جشن سپندارمذگان یاد می کنند که آن را به نام رقعه کژدم می خوانند. این آیین نیز در بامداد روز پنجم سپندارمذماه (اسفند) برگزار می شده است. می گویند در این روز مراسم ویژه ای برای در امان بودن از آسیب خرفستران (موجودات زیانکار) برگزار می شده است. میتوان گمان کرد این آیین در سرزمین هایی که عقرب یا کژدم زیاد بوده رواج داشته است. برای دفع این زیانکاران طلسم هایی تهیه می کردند. ابوریحان در این باره می نویسد:

در این روز عوام مویز را با دانه انار می کوبند و می گویند تریاقی خواهد شد که از زیان گزیدن کژدمها دفع می کند و از آغاز سپیده دم تا طلوع آفتاب این رقیه (افسون) را بر کاغذهای چهارگوش می نویسند و آن افسون این است بسم الله الرحمن الرحیم اسفندارمذماه و اسفندارمذ روز بستم دم و رفت زیر و زبر از همه جز ستوران بنام یزدان و بنام جم و فریدون بسم الله بآدم و حسبی الله وحده و کفی.

ابوریحان بیرونی، آثارالباقیه

بیرونی می گوید سه تای این کاغذها را بر سه دیوار خانه می چسبانند و دیواری را که برابر با بالای خانه است خالی می گذارند و می گویند اگر به دیوار چهارم هم از این کاغذها بچسبانیم هوام و حشرات سرگردان می شوند و راهی نمی یابند که از خانه خارج شوند. پس یک دیوار را برای گریز این موجودات خالی می گذاشتند و باور داشتند با این طلسم تا سال دیگر خانه از گزند این زیانکاران در امان خواهد بود.

جشنهای سپندارمذماه

در ماه دوازدهم از سال خورشیدی، ماه اسفند یا سپندارمذماه، سه جشن برگزار می شد. روز پنجم سپندارمذگان، روز شانزدهم مسک تازه و روز نوزدهم نوروز انهار.

ابو ریحان از جشنی خبر می دهد که روز شانزدهم اسفند برگزار می شد. شانزدهم هر ماه به نام مهر نامیده می شود و مهر روز ماه اسفند جشنی با نام مسک تازه برپا می شد. زیج سنجری این جشن را «مسک باده» گفته است.

نوزدهم هر ماه، فروردین نامیده می شود. در فروردین روز ماه اسفند جشنی به نام نوروز انهار یا به گفته دوشن گیمن نوروز تمام آبهای زنده برپا می شد. در این روز مردم به دشت و صحرا و کنار جویهای روان و چشمه ساران می رفتند و در مراسمی عطر و گلاب و در آب می ریختند.

سپندارمذگان،جشن ایزد بانوی زمین

دوشن گیمن در کتاب دین ایران باستان می نویسد:”اَرَمَتی، همان ایزدبانویِ نه تنها پارسایی، ایثار، پشتکار… (بنا بر ریشه شناسی نامش اندیشه سازگارشونده) بلکه ایزدبانوی زمین نیز بوده است”. بنابراین سپندارمذ ایزدبانوی زمین است ایزدی که موکل و نگهبان زمین است وهزاران دارو و چراگاه برای جانوران به بار می آورد. اسطوره سپندارمذ و ایزد بانوانِ زمین در دیگر فرهنگ ها نماد نوع جامعه و طرز فکر مردم آن دورانست.

میرچا الیاده در توضیح اسطوره ایزدبانوی زمین می نویسد: زمین (گایاGaia) نخست موجودی شبیه خود آفرید که قادر به پوشاندن سراسر زمین بود. این موجود، یعنی آسمان (اورانوس Ouranos) پرستاره بایست جایگاه امن خدایان نیکبخت می شد. این زوج اصلی، زمین و آسمان، خانواده خدایان بی شمار،سیکلوپ ها و دیگر موجودات اساطیری را به جهان آوردند. وصلت آسمان و زمین نخستین ازدواج مقدس بود که خدایان با شتاب، و مردمان با وقار و متانت از آن پیروی کردند.

پرستش گایا دریونان بسیار مورد توجه بوده است. هومر می گوید” من زمین را می ستایم، مادر عالم که نشستگاههای استوار دارد، نیای گرامی که بر خوانش همه موجودات روزی می خورند… این تویی که میتوانی به مردگان زندگانی ببخشی، و نیز زندگی را از آنان بازگیری… نیکبخت آنکه تو وی را به نیکخواهیت بنوازی! برای چنین کسی کشتزار زندگی، بَرِ بسیار خواهد داد؛ در صحرا، گله هایش فزونی خواهند یافت و خانه اش آکنده از مال و خواسته خواهد شد”. اشیل نیز زمین را بزرگ و گرامی می دارد، زیرا زمین همه موجودات را می زاید، به آنان قوت و توشه می رساند، و سپس جرثومه پربار را از آنان باز می ستاند”.

همبستگی شناخته شده باروری زمین و بارگیری زن از نشانه های جوامع برزیگر و کشاورزست. آنها باردار شدن زن و کشت بذر در دل خاک، همچنین به دنیا آمدن نوزاد از زهدان مادر و رویش جوانه ها از زمین را همسان می دانستند و این دلیلی بود تا نمایش انسانی زمین به شکل زن در تصور آنها ترسیم شود. آنها در مجموعه زایش به نقش مادر بسنده نمی کردند و همواره نقش پدر که خود نماد آسمان بود را نادیده نمی گذاشتند. در اسطوره ها زمین به این دلیل ارجمندست که در ثمربخشی و بَردِهی، توانایی نامحدود دارد. زمین آفریننده تمام موجودات زنده است. زهدانیست که بی وقفه می زاید.

در بسیاری از اسطوره ها که امروز به ما رسیده زمین پایه و اساس کیهانست و برای او آیین ها و مراسمی در میان ملل وجود داشته که در هر کدام به نوعی ایزدبانوی زمین پرستیده می شده است. شاید این را نیز بتوان به جوامعی مربوط دانست که گرایش های مذهبی دارند. چرا که زمین از اینرو پرستیده می شده که همواره بوده و خود را نموده و باز خواهد نمود؛ و نیز بَر میداده و می ستانده است. در بسیاری از اساطیر، آسمان نقش خدای برتر و زمین نقش همسر او را دارد. در باور مردم باستان زمین به خاطر گستردگی، استواری، برجستگیهای گوناگون و رستنیهایش همواره زنده است و بخاطر نیروها و قوایی که در آن سکونت دارند در تلاش و تکاپوست. این زنده بودن و تکاپویی زمین برای او قداستی رقم می زند.

• منابع:
• گاه شماری و جشن های باستانی ایران، هاشم رضی
• رساله در تاریخ ادیان، میرچا الیاده
• شناخت اساطیر ایران،جان هینلز
• آثارالباقیه، ابوریحان بیرونی
• پژوهشی در ادیان ایرانی، مهرداد بهار
• فرهنگ ایران باستان، پورداوود
• دین ایران باستان، دوشن گیمن