خردادگان

در اوستا خرداد از دو بخش هَئوروَ Haurva به معنی پارسایی و کمال و بخش دوم تات Tata که پسوندی برای اسم مجرد و مؤنث است، تشکیل شده است. بنابراین خرداد در جلوۀ مینوی، به معنی رسایی و کمال و در جلوۀ گیتیگ یا زمینی ایزد بانویی ست که موکل یا نگاهبان آب است. ایرانیان در این روز، ازدواج، سفر و کسب و کار را نیکو میدانستند.

در برهان قاطع آمده است:« خرداد، ماه سیم از سال شمسی است و آن مدتِ بودن آفتاب است در برج جوزا – و نام روز ششم باشد از هر ماه شمسی و فارسیان این روز عید کنند بنا بر قاعدۀ کلی که میان ایشان مقرر است که چون نام ماه و روز موافق باشد جشن و عید نمایند و این جشن را جشن خردادگان خوانند. نیک است در این روز طلب حاجات از ملائکه و فرشته ها کردن و زن خواستن – و نام فرشته ای ست موکل بر آب های روان و درختان و امور و مصالحی که واقع شود بدو تعلق دارد – و نام آتشکده ای بود بسیار بزرگ و عالی»

خرداد پنجمین امشاسپند

در آیین رزتشت شش امشاسپند مینوی به نامهای شهریور، بهمن، اسفند، اردیبهشت، خرداد و مرداد را می شناسیم که هرکدام مظهر یکی از صفت های اهورا مزدا و هرکدام نگاهبان قسمتی از عالم هستی اند. از میان آنها خرداد پنجمین امشاسپند و نگاهبان آب است. همچنین نگهبانی سومین ماهِ سال خورشیدی و ششمین روزِ هر ماه، به او سپرده شده است. در ایران دورۀ زرتشت ماه های دوازده گانۀ سال را به نام امشاسپندان و مِهین فرشتگان نامیده و هرروزِ ماه را به نام یکی ازماه ها، نامگذاری می کردند. در اساطیر پهلوی شمارۀ امشاسپندان بیشتر از شش است و دست کم از حدود سی امشاسپند یاد شده است اما اتفاق نظر بر همان شش امشاسپند است که با خود اهوره مزدا هفت امشاسپند را تشکیل می دهند.

هرگاه نام روز و ماه باهم یکی بود آن روز را جشن می گرفتند. یکی از این جشن ها جشن خردادگان است که این جشن را در خرداد روز از ماه خرداد برگزار می کردند. خرداد روز، روز ششم هر ماه بود. از آنجا که امشاسپند خرداد مظهرآب است، در این جشن به ویژه شست وشو کردن و نیایش ویژۀ آب برگزار می شد. گفته می شود خردادروز را جز ماه خرداد، در ماه فروردین -ششم فروردین که نوروز بزرگ خوانده می شد – نیز جشن می گرفتند. برخی گفته اند که خرداد روز ماه تیر هم آیین جشنی برگزار می شده که بسیاری این جشن را رد کرده و بر این باورند که آن را با حشن تیرگان اشتباه گرفته اند.

دو امشاسپند یاور

در پهلوی خردات و امردات به ترتیب به معنای “کمال و رسایی و صحت” و “بی مرگی و جاودانی” هستند. این دو فرشتۀ مادینه بیشتر باهم نام برده می شوند و هر دومظهرکمال و دوام اهورامزدا هستند. اهورامزدا خوشی (خرداد) و جاودانی (مرداد) را به کسی می بخشد که دردنیا اندیشه و گفتارش منطبق با آیین مقدس باشد. امشاسپند خرداد با یاورش مرداد، آب را یه گیاهان ارزانی می دارند و سرزمین ها را برومند می کنند. مرداد عهده دار نگاهبانی از چارپایان نیز هست:

تن چارپایانت مردادباد
زخرداد بادا بر و بوم شاد
(شاهنامه)

هرکدام از این دو امشاسپند را سه ایزد یاری می کنند. سه ایزد یاور خرداد: ایزد تشتر، ایزد فروردین و ایزد باد هستند و سه ایزد یاور مرداد: ایزد رشن (رشن روز)، ایزد اشتاد (اشتاد روز) و ایزد زامیاد (زامیاد روز) هستند. دیو گرسنگی و تشنگی (تاریچ و زاریچ) از دشمنان خرداد و مردادند. گل سوسن مخصوص خرداد و گل چمبک گل مخصوص مردادست. یکی از آیین های جشن خردادگان این بوده که به یکدیگر گل سوسن و نیلوفر هدیه می دادند.

دومزیل Dumezil می نویسد: مرداد و خرداد نمونه های اصلی هاروت و ماروت هستند. درآثارالباقبه آمده: روز ششم هرماه به نام خرداد است که به تربیت و خلق اشجار و نبات و ازالۀ پلیدی موکل است و روز هفتم به مرداد تعلق دارد که به حفظ گیتی و اقامۀ غذاها و دواهایی که منشأ نباتی دارند و دافع جوع و ضرر و مرض هستند، می کوشد.

پرستاری آب با خرداد است و نگهبانی گیاه با مرداد. آب نزد ایرانیان مقدس ویکی از ایزدان است. در آبان یشت و تیر یشت در بارۀ آب سخن رفته و آناهیتا مانند ایزد بانوی بزرگ آب و باروری ستایش شده است. یشت چهارم اوستا نیزبه خرداد تعلق دارد.

جشن خردادسالان

جشن خردادسالان یا هَبدَرو جشنی است که درخردادروز ماه فروردین برگزار می شده است. هَبدَرو Habdaru واژه ای از زبان دری زرتشتی به معنی هفده روز است. دلیل این نامگذاری آنست که در این روز هفده جشن برپا بوده است و به همین دلیل آن را نوروز بزرگ هم میگویند. بر اساس یک قطعۀ قدیمی پازند ششم فروردین زادروز زرتشت بوده است و براساس رسالۀ پهلوی در چنین روزی- روز خرداد ماه فروردین – رخدادهای مهم تاریخی روی داده است و رخدادهای بزرگ آینده – رستاخیز- نیز در این روز روی خواهد داد. دراین قطعه آداب و مراسم و نیایش های ویژه ای برای این روز دستور داده شده است.

بر اساس نوشتۀ ابوریحان بیرونی در روز ششم فروردین ایرانیان آیین جشنی برگزار می کردند. یکی از آیین های این جشن شست و شو بوده که با امشاسپند خرداد- نگاهبان آب – بی ارتباط نیست. آیین دیگر این روز نیایش ویژۀ آب بوده است.

در اوستا از شش گاهنبار یا جشن های فصلی یاد شده است. هر یک از این شش گاهنبارپنج روز برگزار می شده که پنجمین یا آخرین روز آن جشن اصلی بوده است. آخرین گاهنباربه نام هَمَس پَت مَئیدیَه مربوط به پنج روز اضافی سال یا پنجۀ دزدیده است، که در آخرین ماه از دوازده ماه سی روزه انجام می شده است. هنگامی که موقع تعیین آغاز سال، در آغاز بهار و اعتدال ربیعی قرار گرفت، نوروز ششمین روز جشن واقع شد. به این معنی که پس از پنج روز آخرین گاهنبار که در پنجۀ دزدیده برگزار می شد، نخستین روز سال ششمین روز از دو جشن پیوسته بود و روز ششم نوروز بزرگ و جشن بزرگ نامیده شد. پس از زوال ساسانیان هنگامی که ایرانیان اسلام و تقویم عربی را پذیرفتند جشن دینی هَمَس پَت مَئیدیَه فراموش شد، ولی سنن و رسوم آن به حساب سنن و رسوم نوروز گذاشته شد و دوام یافت. به هرحال جشن اعتدال بهاری و نوروز درست آغاز سال محسوب می شد، اما یادمان بزرگی و شکوه ششم فروردین همچنان در ذهن ها باقی مانده بود. رسالۀ پهلوی که روز خرداد ماه فروردین را که بسیاری رویدادهای بزرگ گذشته و آینده به آن منسوب است؛ برای اثبات قدر و منزلت این روز نگاشته شده است.

جشن نیلوفر

یکی از جشن های ایرانیان جشن نیلوفر است. آیین این جشن در خردادروز ماه تیر برگزار می شده است. ابوریحان بیرونی می نویسد این جشن که با آیینی مانند شست و شو و تقدیس آب همراه بوده تازه است و قدمتی ندارد و شاید به دلیل اهمال و اشتباه در حساب و شمار روز و ماه با جشن تیرگاه قرابتی داشته یا شاید حتی پیش درآمد و مقدمۀ جشن تیرگان بوده است. در برهان قاطع آمده : جشنی است که فارسیان در روز هفتم تیر برگزار می کنند. در همین فرهنگ نامه (برهان قاطع) زیر واژۀ مرداد هم آمده است: روز هفتم یا هشتم ماه مرداد را جشن نیلوفر خوانند.

نماد خرداد در ادبیات جهان

نماد خردادماه خرس (Bear/OURS9) است. در میان سلتها خرس نماد طبقۀ جنگجو و در تقابل با گراز است. در ژاپن خرس نیای اَینوهای آن کشورست. اَینوها قوم باستانی شمال ژاپن بودند که در جزیرۀ هوکایدو می زیستند. آنها باور داشتند خرس خدای کوهستان هاست و از همۀ خدایان برترست. ولی آنان جشن خرس را در دیماه برگزار می کنند. در این جشن خدایبانوی کوهستان روی زمین می آید و توسط آدمیان استقبال می شود و پس از دریافت هدیه های گوناگون به عالم ملکوت برمی گردد. برعکس در چین خرس نمادی مردانه و بشارت دهندۀ تولد پسراست. در این کشور هم خرس در ارتباط با کوه است زیرا محل زندگی اوست، در اینجا خرس با مار مقابله می کند. در چین یوِکبیر، ناظم جهان، در هنگام عمل به وظایف خود، به شکل خرس در می آید. در سیبری و آلاسکا خرس متجانس با ماه است زیرا در زمستان ناپدید و در بهار پدیدارمی شود. خرس در این قلمرو همچنین نشانۀ ارتباط با دورۀ نباتات است که این دوره نیز در فرمان ماه است. در یونان خرس همراه آرتمیس خدای بانویِ قمری ِ آیین های خشونت بارست. این خدایبانو بیشتر پوست خرس می پوشید. حیوانات قمری به یکی از دو صورت وابسته به اسطورۀ ماه و در جدال با یکدیگرند. این دو صورت شامل : غول یا قربانی، یا به عبارتی قربانی کننده و قربانی شونده است. در این مفهوم خرس مقابل خرگوش قرار می گیرد، و نشانۀ غول مهیب، سنگدل و قربان کنندۀ اسطورۀ ماه است.

تفسیر یونگ از خرس ار این اسطوره برآمده است. یونگ او را نماد جنبۀ خطرناک ناخودآگاه می داند.

باکوت های سیبری بر این باورند که خرس همه چیز را می شنود و هیچ چیز را فراموش نمی کند. در رسالات کیمیا، خرس در ارتباط با غریزه است. خرس نیرومند، خشن، خطرناک، مهار نشدنی، و درست مانند نیروی اولیه است. در سنت خرس را علامت سنگدلی، توحش و خشونت می دانند. وجه دیگر این نماد آنست که تا حد معینی می تواند اُنس بگیرد. خرس می رقصد، شعبده بازی می کند، می توان خرس را به وسیلۀ عسل که اشتهای زیادی به آن دارد به خود نزدیک کرد. تضاد بزرگی بین سبکی زنبورعسل که خرس عاشق شیرۀ اوست، و سبکی یک رقاص، که خرس اطوارش را تقلید می کندو سنگینی خود خرس وجود دارد.

درنهایت خرس نماد نیروهای اولیۀ آماده برای تحول و تغییر تدریجی ست و در ضمن قادر به عقبگردی موحش است.