کاج نماد چیست؟

کاج یکی از نمادهای اسطوره ای است.آذین بندی درخت کاج (درخت کریسمس) چنانکه می دانیم یکی از آیین های شناخته شده مسیحیان است، هرچند آذین بستن و آیین های دیگر در پیوند با درخت را در فرهنگهای مختلف کهن می بینیم که از شمار آنها می توان آیین درختکاری، بستن تکه پارچه به درخت برای رسیدن به یک آرزو، خاکسپاری مردگان درپای درخت، کاشتن درخت به مناسبت تولد فرزند و …را نام برد. در سنگ نگاره های به جا مانده از دوران باستان در ایران و جاهای دیگر درخت یکی از اجزاء جدانشدنی ست. همچنین در آثار هنری ایران از گبه و گلیم گرفته تا ترمه و کاشی و مینیاتور تصویر درخت یکی از اجزاء اصلی ست. اگر این پرسش را که نخستین بار در کدام فرهنگها درخت را آذین بستند و این رسم از کدام فرهنگ باستانی سرچشمه گرفت کنار بگذاریم می توان گفت، در دنیای باستان مردم درخت را مقدس می دانستند و آن را پرستش می کردند. آنها درخت را اساس طبیعت و نماد جنبش و زندگی می دانستند. مردم باستان به ویژه درخت هایی که در همه سال سبز بودند را نماد جاودانگی می دانستند. در ادبیات ملل از درخت با عنوان های درخت زندگی، درخت کیهانی، درخت دانش، درخت آرزو، درخت هنر، درخت تبار یا شجره نامه و جز آن یاد شده است. در دنیای باستان درختان نمادی برای گردش زندگی، مرگ، گذر چهار فصل سال، جاودانگی و زندگی جاوید، زندگی دوباره و رستاخیز و … بوده است. درخت بعنوان یکی از میوه ها و ثمره های زمین حاوی بذر نسل جدید و پی در پی است. درخت نماد رشد، قدرت آفریننده و جاودانگی ست. حرکت عمودی درخت پیوند زمین با آسمان و بهشت را بازگو می کند.

چرا شب سال نو کاج را آذین می بندند؟

«ارداک مانوکیان» اسقف اعظم ارامنه ایران در کتاب « اعیاد کلیسای ارمنی» می نویسد: ” تا چندی پیش در شب عید سال نو که به شب «کاقاندر»، یعنی آغاز ماه و سال، معروف بود؛ اعضای خانواده دور هم جمع می شدند و با خوردن میوه و خشکبار فرا رسیدن سال نو را جشن می گرفتند… از این ها گذشته مردم عامی در قدیم آداب و رسومی داشتند که حالا از میان رفته و فقط در کتابهای تاریخ می توان اثری از آنها یافت”. او می نویسد:” در ناحیه پونتوس، کاقاندر را «گالاندر» می گفتند. یک روز مانده به گالاندر کیک بزرگی را همراه هفت ظرف پر از میوه تهیه می کردند. بزرگ خانواده یک شاخه زیتون می آورد تا درخت گالاندر را تزیین کند. رسم بود که از درخت بلوط و خود بلوط هم استفاده شود و آن هم فقط در روز گالاندر. صبح روز بعد بزرگ خانواده نزد کشیش می رفت و پس از تعمید درخت گالاندر به خانه بر می گشت و از موی سر اعضای خانواده تارهایی گرفته برای شگون به درخت گالاندر می بست…” مانوکیان مینویسد:” حالا از این همه آداب و رسوم چیزی جز تزئین درخت کاج باقی نمانده است”.

اینکه چرا امروزه درخت را برای آغاز سال نو آذین می بندند پرسشی است که پاسخ های غیر مستندی می تواند داشته باشد. گفته می شود پیدا نیست از چه زمانی مسیحیان درخت کاج سال نو را آذین بستند ولی گفته می شود در سده ۱۸ درخت کریسمس را با شمع می آراستند. بعدها با اختراع برق چراغ های کریسمس جایگزین شمع شد و چیزهای دیگر مانند زرورق، آبنبات عصایی، گوی و… را برای آذین بندی استفاده کردند. یک فرشته یا ستاره نیز در بالاترین قسمت درخت قراردادند که نشانی از فرشته بیت لحم و تولد عیسی ست. برخی افسانه ها می گوید شکل سه گوش این درخت نماد تثلیث در دین مسیحیت است. در افسانه ای دیگرگفته شده است که سِنت بونیفاس در قرن هفتم یا اوایل قرن هشتم به آلمان رفت. آنجا همه بت ها و نیایش گاههای آلمان را ویران کرد او درخت بلوطی را که پیشتر آلمانی ها می پرستیدند برید و درخت صنوبر (کاج) را بعنوان نماد مسیحیت به مردم معرفی کرد. گفته می شود آلمانی ها یی که پیرو این آیین ( مسیحیت) شدند برای جشنی به نام کریسمس که آنرا هم جایگزین جشن انقلاب زمستانی کرده بودند، صنوبر (کاج) را تزیین کردند. کم کم کریسمس گسترش یافت و با آویزان کردن چیزهای گوناگون بر روی درخت، درخت کریسمس امروزی شکل گرفت.

کاج در شرق

کاج در خاور دور به خاطر دوام برگها و فاسد نشدن صمغ، نماد جاودانگی ست. دایویی های جاودان از دانه های کاج، برگهای سوزنی و صمغ کاج تغذیه می کردند. این غذا آنها را از هر غذای دیگری بی نیاز می کرد و جسم آنها را آنقدر سبک می کرد که می توانستند پرواز کنند. آنها باور داشتند اگر صمغ کاج روی تنه درخت جاری و وارد خاک شود، پس از هزاران سال گونه ای قارچ به نام «فو-لینگ» می روید که خوردن آن موجب بیمرگی و جاودانگی می شود. آنها می گفتند اگر کسی گلهای کاج را بخورد آسمانها به او خلوص یشم و درخشش طلا می بخشند.

در ژاپن کاج نشان نیکبختی ست. نماد انتظار هم هست. ژاپنی ها چوب کاج و هینوکی (سرو) را برای ساختن پرستشگاه شینتو و لوازم آیینی شینتو استفاده می کنند. در این کشور کاج (ماتسو) نماد نیروی مقاومت و استواریست. همچنین نماد انسانهایی است که می دانند به رغم انتقادهای پیرامون، چگونه اندیشه خود را دست نخورده نگه دارند. آنها مانند کاج همیشه در برابر یورش باد و توفان پیروز می شوند. ژاپنی ها بر اساس آیین شینتو، در طول هفته جشن سال نو، جلوی در ورودی خانه هایشان دو کاج یک اندازه می گذارند. در این آیین آنها نذر می کنند خدایان (کامی) را در میان شاخ و برگ این درختان زنده و محفوظ بدارد. به این ترتیب خانه های آنها، کامی و نیکی هایی که با این دو کاج ( شیمه ناوا) احاطه شده را جذب می کنند. در این کشور کاج به خاطر برگهای همیشه سبزش بر درختان دیگر برتری دارد. ژاپنی ها این دو کاج را همزاد می دانند. در یک شعر ژاپنی سخره آمیز این دو کاج را بسان ” شادی وغم با هم” می دانند. در این سرزمین دو سرو کنار هم یادآور افسانه تاکاسوگو نماد عشق و وفاداری در زناشویی است.

در چین کاج بیشتر با نمادهای دیگر زندگی جاودان در پیوندست. برای چینی ها خوشبختی وطول عمر در پیوند به نیروی پایداریست. برای آنها ثروت، افتخار،عشق و فرزندان ارزشی ندارد مگر زمان کافی برای استفاده ازآنها تضمین شده باشد. در انجمن سری چینیان کاج (در ارتباط با سرو) در آستانه شهر بیدان مویان جنگ و یا در دایره آسمان و زمین دیده می شود؛ که جایگاه جاودانگی ست. کنفوسیوس می گوید: نزدیک محراب زمین، “هیا”ها کاج و “یین” ها سرو می کاشتند.

کاج در غرب

کاج در هنر تصویری نماد نیروی زندگی است. در شمایل نگاری غرب، مخروط کاج گاهی در میان دو خروس، که بر سر آن با هم می جنگند نقش می شود. این نقش به تصویر دو اژدها که بر سر مرواریدی می جنگند بی شباهت نیست. مروارید در اینجا نماد حقیقت عریانست. مخروط کاج در دست دیونیزوس به شکل یک چوبدست دیده می شود. این مخروط مانند عشقه نشانه بقای زندگی گیاهی ست. مخروط کاج به گونه ای برتری دیونیزوس بر طبیعت را نشان می دهد. این برتری از نیروی نخستین و مستی آور او سرچشمه می گیرد. مخروط کاج نشانه بزرگداشت نیروی زندگی و باروریست. اورفیایی ها به افتخار دیونیزوس آیینی برپا می کردند که در آن دیونیزوس به دست تیتانها دریده می شد و می مرد، سپس دوباره به زندگی باز می گشت. این آیین نماد بازگشت دایمی گیاهان و به طور کلی بازگشت دوباره به زندگی بود. در دلفی هم دیونیزوس سه ماه در پرستشگاه پدیدار، و باقی سال ناپدید می شد.

در رم، کاج وقف کوبله خدای بانوی حاصلخیزی بود. کیش کوبله یک نمایش عرفانی، و یادآور آیین ایزیسی ست که برای کاج افتخار و احترام بسیار قائل است. در این آیین کاجی ریشه کن می شود و افرادی از یک انجمن اخوان آن را به پالاتیوم می برند. این افراد را حاملان درخت (Dendrophores) می نامند. این کاج را که مانند جسدی با نوارهای پشمی کفن پوش کرده و با گل بنفشه ای می آراستند، نشانه آتیس مرده ( معشوق خدای بانو کوبله) بود. پیروان یک کیش باستانی دهقانی فروگیایی، در کنار کاخ سزار برای ادای احترام به این درخت که نماد آتیس و روح گیاهی بود؛ گرد می آمدند، روز دوم سوگواری پیروان کیش کوبله روزه می گرفتند و کنار جسد آتیس سوگواری می کردند و از سر نومیدی فریاد می کشیدند. آنها به انتظار بازگشت آتیس به زندگی، تمام شب را بیدار می ماندند و اندک اندک تمام فریادهای نومیدی، به فریادهای وجد آمیز تبدیل می شد. از آنجا که این مراسم در بهار برگزار می شد؛ سرانجام آتیس از خواب طولانی مرگ بیدار می شد. سپس مراسمی سراسر شور و شادی همراه با بی نظمی برگزار می شد. پیروان کوبله لباسهایشان را عوض می کردند و ضیافتی بزرگ برپا می شد طوری که آزادی کامل برای ابراز شادی و شادمانی به مناسبت بازگشت آتیس به زندگی وجود داشت. اینجا کاج نماد جسم خدای مرده و بازگشت او به زندگی بود. مراسمی که در کیش کوبله نشانه تغییر فصل است.

در لغت نامه دهخدا زیر واژه کاج آمده است: “نام درختی باشد که آن را به عربی صنوبرالصغار خوانند و آن تخمی است مثلث و سه گوشه، طعم آن به چلغوزه نزدیک است. نام فارسی این درخت صنوبر است که نام دیگرش ناژو است. درختی خوش قامت که در شعر مشبه به قد معشوق است و شباهت به سرو دارد”. در دانشنامه اساطیر جهان آمده است: “اشاره های اساطیری به صنوبر نه تنها شامل صنوبرهای واقعی که شامل هر نوع کاج مخروطی است و بسیاری از آنها بدون شک انواع کاج هستند. واژۀ fir (صنوبر) به همین شکل در کتاب مقدس آمده است. نخستین الوارهایی که در ساختن کشتی از آنها استفاده شد از چوب کاج بود. کاج در اعصار کهن درخت مقدس ایزد دریا به شمار می رفت.